Latino/Aggettivi e pronomi indefiniti

Wikibooks, manuali e libri di testo liberi.
(Reindirizzamento da Latino/Pronomi indefiniti)
Indice del libro

I pronomi e gli aggettivi indefiniti si riferiscono a una persona o a una cosa in modo generico in rapporto alla qualità o alla quantità.
Essi possono essere distinti in:

  • indefiniti che significano "qualcuno, qualcosa, qualsiasi e simili";
  • indefiniti che significano "chiunque";
  • indefiniti che significano "nessuno, nessuna cosa, niente";
  • indefiniti che significano "tutto, tutti, ciascuno";
  • indefiniti che significano "altro, altri, la maggior parte";
  • uter e composti.

Indefiniti che significano "qualcuno, qualcosa, qualsiasi e simili"[modifica]

"Qualcuno, qualcosa"[modifica]

In latino esistono cinque pronomi e aggettivi con il significato di "qualcuno, qualcosa", e si possono mettere in ordine crescente di astrattezza.

  • Quidam, che significa "qualcuno, qualcosa, un certo", persona o cosa esistente ma che per qualche motivo non si vuole o non si può nominare (non ha per forza senso dispregiativo).

Il pronome è quidam, quiddam, l'aggettivo è quidam, quaedam, quoddam.


Declinazione del pronome quidam, quaedam, quiddam

  Singolare Plurale
  Maschile Femminile Neutro Maschile Femminile Neutro
Nominativo quidam quaedam quiddam quidam quaedam quaedam
Genitivo cuiusdam cuiusdam cuiusdam quorundam quarundam quorundam
Dativo cuidam cuidam cuidam quibusdam quibusdam quibusdam
Accusativo quendam quandam quiddam quosdam quasdam quaedam
Ablativo quodam quadam quodam quibusdam quibusdam quibusdam


Declinazione dell'aggettivo quidam, quaedam, quoddam

  Singolare Plurale
  Maschile Femminile Neutro Maschile Femminile Neutro
Nominativo quidam quaedam quoddam quidam quaedam quaedam
Genitivo cuiusdam cuiusdam cuiusdam quorundam quarundam quorundam
Dativo cuidam cuidam cuidam quibusdam quibusdam quibusdam
Accusativo quendam quandam quoddam quosdam quasdam quaedam
Ablativo quodam quadam quodam quibusdam quibusdam quibusdam


  • Aliquis, che significa "qualcuno, qualcosa", persona o cosa esistente ma non precisamente identificabile.

Il pronome è aliquis, aliquid, l'aggettivo è aliqui, aliqua, aliquod.


Declinazione del pronome aliquis, aliquid

  Singolare Plurale
  Maschile / Femminile Neutro Maschile / Femminile Neutro
Nominativo aliquis aliquid aliqui aliqua
Genitivo alicuius alicuius rei aliquorum aliquarum rerum
Dativo alicui alicui rei aliquibus aliquibus rebus
Accusativo aliquem aliquid aliquos aliqua
Ablativo aliquo aliqua re aliquibus aliquibus rebus


Declinazione dell'aggettivo aliqui, aliqua, aliquod

  Singolare Plurale
  Maschile Femminile Neutro Maschile Femminile Neutro
Nominativo aliqui aliqua aliquod aliqui aliquae aliqua
Genitivo alicuius alicuius alicuius aliquorum aliquarum aliquorum
Dativo alicui alicui alicui aliquibus aliquibus aliquibus
Accusativo aliquem aliquam aliquod aliquos aliquas aliqua
Ablativo aliquo aliqua aliquo aliquibus aliquibus aliquibus


  • Quis, che significa "qualcuno", persona o cosa supposta. Il suo uso principale è dopo le congiunzioni si, nisi (nel periodo ipotetico di 2º tipo), ne, nonne, num, ut (famosa è la regola scolastica secondo cui in presenza di queste particelle "aliquis perde le ali").

Il pronome è quis, quid, l'aggettivo è qui, quae, quod (il nominativo femminile singolare può essere anche qua).


Declinazione del pronome quis, quid

  Singolare Plurale
  Maschile / Femminile Neutro Maschile / Femminile Neutro
Nominativo quis quid qui quae
Genitivo cuius cuius rei quorum quarum rerum
Dativo cui cui rei quibus quibus rebus
Accusativo quem quid quos quae
Ablativo quo qua re quibus quibus rebus


Declinazione dell'aggettivo qui, quae, quod

  Singolare Plurale
  Maschile Femminile Neutro Maschile Femminile Neutro
Nominativo qui quae quod qui quae quae
Genitivo cuius cuius cuius quorum quarum quorum
Dativo cui cui cui quibus quibus quibus
Accusativo quem quam quod quos quas quae
Ablativo quo qua quo quibus quibus quibus
  • Quidam, quaedam, quiddam, indica una persona o cosa esistenza e individuabile di cui non ci interessa l'identità.
  • Quispiam, che significa "qualcuno, qualcosa", ha un uso molto limitato si usa in frasi negative e positive, ed ha un significato molto indefinito: classico è l'uso in unione con fortasse.

Il pronome è quispiam, quidpiam, l'aggettivo è quispiam, quaepiam, quodpiam.


Declinazione del pronome quispiam, quidpiam

  Singolare Plurale
  Maschile / Femminile Neutro Maschile / Femminile Neutro
Nominativo quispiam quidpiam quipiam quaepiam
Genitivo cuiuspiam cuiuspiam rei quorumpiam quarumpiam rerum
Dativo cuipiam cuipiam rei quibuspiam quibuspiam rebus
Accusativo quempiam quidpiam quospiam quaepiam
Ablativo quopiam quapiam re quibuspiam quibuspiam rebus

Declinazione dell'aggettivo quispiam, quaepiam, quodpiam

  Singolare Plurale
  Maschile Femminile Neutro Maschile Femminile Neutro
Nominativo quispiam quaepiam quodpiam quipiam quaepiam quaepiam
Genitivo cuiuspiam cuiuspiam cuiuspiam quorumpiam quarumpiam quorumpiam
Dativo cuipiam cuipiam cuipiam quibuspiam quibuspiam quibuspiam
Accusativo quempiam quampiam quodpiam quospiam quaspiam quaepiam
Ablativo quopiam quapiam quopiam quibuspiam quibuspiam quibuspiam
  • Quisquam, che significa "qualcuno, qualcosa, alcuni, alcune", e si usa in frasi negative (ad esempio, per dire "e nessuno" non si dice "et nemo", ma "nec quisquam"; per dire "affinché nessuno" non si dice "ut nemo", ma "ne quis" o "ne quisquam"). In frasi negative, però, si può trovare anche aliquis (e aliqui) con il valore di "un qualche, qualcuno o qualcosa di qualche entità, di qualche rilevanza".

Il pronome è quisquam, quidquam (il nominativo-accusativo neutro singolare ha anche la forma quicquam), l'aggettivo è ullus, ulla, ullum (per il quale vedi gli aggettivi pronominali).


Declinazione del pronome quisquam, quidquam

  Singolare Plurale
  Maschile / Femminile Neutro Maschile / Femminile Neutro
Nominativo quisquam quidquam quiquam quaequam
Genitivo cuiusquam ullius rei quorumquam ullarum rerum
Dativo cuiquam ulli rei quibusquam ullis rebus
Accusativo quemquam quidquam quosquam quaequam
Ablativo quoquam ulla re quibusquam ullis rebus


Declinazione dell'aggettivo ullus, ulla, ullum

  Singolare Plurale
  Maschile Femminile Neutro Maschile Femminile Neutro
Nominativo ullus ulla ullum ulli ullae ulla
Genitivo ullius ullius ullius ullorum ullarum ullorum
Dativo ulli ulli ulli ullis ullis ullis
Accusativo ullum ullam ullum ullos ullas ulla
Ablativo ullo ulla ullo ullis ullis ullis

Indefiniti che significano "chiunque"[modifica]

All'italiano "chiunque" possono corrispondere sia gli indefiniti quivis e quilĭbet sia i relativi-indefiniti quicumque e quisquis.


  • Quivis, quaevis, quidvis (aggettivo quivis, quaevis, quodvis) e quilĭbet, quaelĭbet, quidlĭbet (aggettivo quilĭbet, quaelĭbet, quodlĭbet) significano entrambi "chiunque". Sono formati da quis, quae, quod, che si declina normalmente, e da un suffisso di origine verbale (volo "volere", libet è forma di un verbo impersonale).


  • Quicumque, quisquis (vedi sopra).

Indefiniti che significano "nessuno, nessuna cosa, niente"[modifica]

Sono quattro:

  • nemo, pronome maschile, usato anche in sostituzione di femminili ("nessuno");
  • nihil, pronome neutro ("niente");
  • nullus, aggettivo ("nessuno, nessuna cosa");
  • neuter, pronome e aggettivo ("nessuno dei due, nessuna delle due cose").


Nemo
Nominativo nemo
Genitivo nullius
Dativo nemini
Accusativo neminem
Ablativo nullo
Nihil
Nominativo nihil
Genitivo nullius rei
Dativo nulli rei
Accusativo nihil
Ablativo nulla re
Nullus, nulla, nullum
  Singolare Plurale
  Maschile Femminile Neutro Maschile Femminile Neutro
Nominativo nullus nulla nullum nulli nullae nulla
Genitivo nullius nullius nullius nullorum nullarum nullorum
Dativo nulli nulli nulli nullis nullis nullis
Accusativo nullum nullam nullum nullos nullas nulla
Ablativo nullo nulla nullo nullis nullis nullis
Neuter, neutra, neutrum
  Singolare Plurale
  Maschile Femminile Neutro Maschile Femminile Neutro
Nominativo neuter neutra neutrum neutri neutrae neutra
Genitivo neutrius neutrius neutrius neutrorum neutrarum neutrorum
Dativo neutri neutri neutri neutris neutris neutris
Accusativo neutrum neutram neutrum neutros neutras neutra
Ablativo neutro neutra neutro neutris neutris neutris

Indefiniti che significano "tutto, tutti, ciascuno"[modifica]

Indefiniti che significano "altro, altri, la maggior parte"[modifica]

Uter e composti[modifica]

Il pronome e aggettivo indefinito uter significa "l'uno o l'altro", "uno dei due" (ma anche "sia l'uno che l'altro"), ed è caratterizzato dal suffisso -ter, residuo dell'antico duale indoeuropeo (il suffisso è presente anche, per esempio, in alter e dexter).

Decliniamo qui l'aggettivo (il pronome ha identica declinazione, fatti salvi i casi obliqui del genere neutro, ai quali è necessario sostituire l'aggettivo femminile concordato coi casi obliqui del nome res: utrius rei ecc.)

  Singolare Plurale
  Maschile Femminile Neutro Maschile Femminile Neutro
Nominativo uter utra utrum utri utrae utra
Genitivo utrius utrius utrius utrorum utrarum utrorum
Dativo utri utri utri utris utris utris
Accusativo utrum utram utrum utros utras utra
Ablativo utro utra utro utris utris utris

I composti di uter sono:

  • uterque, utrăque, utrumque ("l'uno e l'altro", "entrambi");
  • utervis, utrăvis, utrumvis ("uno qualsiasi dei due");
  • uterlĭbet, utralĭbet, utrumlĭbet ("uno qualsiasi dei due");
  • utercumque, utrăcumque, utrumcumque ("uno qualsiasi dei due", "qualcuno dei due");
  • neuter, neutra, neutrum ("nessuno dei due"), per il quale vedi sopra.

Essi si declinano come uter.

Sia uter che i composti si comportano come normali aggettivi, concordando in genere, numero e caso con il nome cui si riferiscono . Da notare, però, che il sostantivo, e di conseguenza l'aggettivo uter, si pongono al singolare ("entrambe le ragazze", utraque puella). Il plurale di uter e composti si usa in concordanza (quando è aggettivo) o in sostituzione (quando è pronome) di un plurale tantum o di un nome il cui plurale ha significato diverso dal singolare.

Ovviamente, davanti ad un pronome, uter e composti assumono valore di pronome, e regge il genitivo partitivo del pronome dipendente ("l'uno o l'altro di noi", uter nostrum; "tutti e due voi", uterque vestrum).